تاریخچه بیهوشی در جهان و ایران
اولین استفاده از بیهوشی عمومی احتمالاً مربوط به دوره ماقبل تاریخ و با استفاده از داروهای گیاهی بودهاست. قدیمیترین داروی آرامبخش الکل بوده که هزاران سال پیش دربینالنهرین استفاده میشدهاست. ابوالقاسم فردوسی ، شاعر بزرگ ایرانی، بیش از هزار سال قبل شرحی از عمل جراحی برای خارج کردن جنین از شکم مادر میدهد.
شکم گشت فربه و تن شد گران شد آن ارغوانی رخش ، زعفران
بدو گفت مادر که این جان مام چه بودت که گشتی زرد فام؟
چنین داد پاسخ که من روز و شب همی بر گشایم به فریاد لب
همانا،زمان آمد ستم، فراز وزین بار بردن نبینم جواز
یکایک به دستان ، رسید آگهی که پژمرده شد ، برگ سرو سهی
به بالین رودابه شد ، زال زر پر از آب رخسار و خسته جگر
یکی مجمر آورد و آتش فروخت وزان پر سی مرغ لختی بسوخت
بیامد یکی موبدی چیره دست مر آن ماه رخ را به می ، کرد مست
بگافید، بی رنج پهلوی ماه بتابید ، مر بچه را سر ز راه
چنان بی گزندش برون آورید که کس در جهان این شگفتی ندید
همان درزگاهش فرو دوختند به دارو همی درد بسپوختند
شبان روز مادر ز می خفته بود زمی خفته و هوش از و رفته بود
چو از خواب بیدار شد سرو بن به سیندخت بگشاد لب بر سخن
بر او در و گوهر افشاندند بر کردگار آفرین خواندند
طبق شاهنامه فردوسی رستم هم به وسیله عمل سزارین به دنیا آمدهاست. به همین دلیل برای این عمل ابتدا رودابه به وسیله شراب قوی بیهوش شده و سپس سزارین انجام شدهاست. حتی جراحان نمیدانستند که باید رحم شکافته شده را بدوزند.
با توجه به شرحی که فردوسی داده، باور بر این است که ایرانیان قدیم، این عمل را انجام داده و ثبت کردهاند و اسناد معتبری از آن در اختیار فردوسی قرار گرفتهاست.
در ایران و هند باستان، از جمله در اوستا، از عصارهای به نام هوم یا سوما که از گیاه هوم از سرده ارمک همراه با مواد دیگر به دست میآمدهاست، جهت به وجود آوردن حس شادی و همچنین به عنوان یک مسکن قوی استفاده میشدهاست.
قوم سومر در ۳۴۰۰ سال قبل از میلاد در بینالنهرین اقدام به کشت خشخاش برای بدست آوردن تریاک کردند و از محصول آن به عنوان دارو استفاده میکردند.
مصریان باستان وسیلههای خاصی برای جراحی داشتند. همچنین مسکن و داروهای آرامبخش هم استفاده میکردند، که احتمالاً از عصاره گیاه مندریک یا مهرگیاه تهیه میشدهاست.
تمام قسمتهای مختلف این گیاه حاوی آلکالوئیدهای مهمی نظیر آتروپین و هیوسیامین و بلادونین و آتروپامین و آسپاراژین میباشد،اما از ریشه این گیاه برای بیهوشی استفاده میشدهاست.
دیوارنگارههای مصری که به ۲۵۰۰ تا ۳۰۰۰ سال پیش از میلاد مربوط میشود، جراحی را نشان میدهد که در حین عمل روی دست بیمار در حال فشردن عصبی در ناحیه حفره آرنج است؛ یا تصویر دیگری که بیمار در حین جراحی روی کف دستش شبکه بازویی خود را میفشارد.
دیوسکوریدس پزشک یونانی قرن اول پس از میلاد به اثر ضد درد داروی مندریک که از برگ و تنه گیاه مندریک تهیه میشده اشاره کردهاست. در سراسر اروپا، آسیا و آمریکا گونههای مختلف بادنجان (سولانوم)، به دلیل داشتن ترکیبات آلکالوئید قوی، جهت بیهوشی استفاده میشدهاست.
پین چیائو پزشک و جراح افسانهای اهل چین بود که اولین بار استفاده از داروهای بیهوشی برای جراحی در چین را شرح داد. این روش در کتاب استاد هانفی ثبت شدهاست. وی به دو مرد یک نوشیدنی سمی و بیهوشکننده خوراند، آن دو برای سه روز بیهوش بودند، در این مدت پین چیائو معده آنها را جراحی کرد.
هووآتو پزشک و جراح چینی دیگری بود که به شکل نوین با استفاده از مخلوط کردن گیاهان دارویی توانسته بودن داروی بیهوشی به نام مافزیانتهیه کند. او از این دارو برای اعمال جراحی بزرگ مانند برداشتن قسمتی از روده استفاده میکرد.
در مکتب کنفسیوس بدن مقدس شمرده میشود و جراحی نوعی از قطع عضو بهشمار میآید، به مرور پایههای جراحی سست شد و حتی جراحی و بیهوشی موفق هووآتو بعد از مرگش از بین رفت.
استفاده از داروهای بیحسی موضعی در تمدن اینکاها مرسوم بودهاست، به صورتی که عابدان آنها زمانی که برای جراحی جمجمه آماده میشدند، برگهای کوکا را در دهان میجویدند. به این ترتیب، آب دهان آنها خاصیت بیحسکنندگی داشت و زخم را بیحس میکرد.
کوکایین به عنوان اولین داروی بیحسی موضعی شناخته میشود. اولین بارکوکایین در سال ۱۸۵۹ توسط کارل کولر و سپس به پیشنهاد زیگموند فروید در سال ۱۸۸۴ برای جراحی چشم استفاده شد. جراح آلمانی، آگوست بیر در سال ۱۸۹۸ ازکوکایین برای اولین بار در فضای اسپاینال استفاده کرد.
یک جراح اهل رومانی بنام نیکلای راکیویچانو-پیتشتی از داروی مخدر در فضای اسپاینال استفاده کرد و شرح عمل خود را در سال ۱۹۰۱ در پاریس ارائه داد.
نوشتههای قدیمی عربی پزشکان مسلمان و مسیحی، کاربرد بیهوشی استنشاقی را نشان میدهد. اساس این روش وجود ماده خوابآور بر روی اسفنج میباشد که به اسفنج خواب معروف بودهاست. این روش توسط اوگو برگننی در مدرسه پزشکی سالرنو در قرن ۱۲ معرفی شد.
در این روش یک اسفنج در محلول تریاک و آب شوکران و مواد دیگر خیس میشد. سپس اسفنج خشک میشد و در جایی نگهداری میکردند. در زمان عمل جراحی دوباره آن را کمی مرطوب کرده، زیر بینی بیمار نگه میداشتند و پس از تنفس، بیمار بیهوش میشد.
این ترکیبات به جهت دارا بودن آلکالوئیدهای قوی در بیهوشی مؤثر بود و کاربرد آن در اروپا تا قرن ۱۹ ادامه داشت.
معروفترین داروی بیهوشی اتر است که اختراع آن به قرن ۸ بازمیگردد. این دارو معروفترین داروی بیهوشی بود تا قرن ۱۶ که پزشک و دانشمند مشهور پاراسلسوس ادعا کرد مرغ پس از تنفس اتر علاوه بر به خواب رفتن بی درد نیز میشود.
در اوایل قرن ۱۹ از این دارو جهت تفریح استفاده میشدهاست. پزشک آمریکایی کرافورد لانگ متوجه شد زمانی که دوستان او در معرض گاز اتر قرار میگیرند، اگر به آنان جراحتی وارد شود هیچگونه دردی احساس نمیکنند. او بلافاصله متوجه خواص این دارو جهت جراحی شد.
در تاریخ ۳۰ مارس ۱۸۴۲ برای اولین بار توسط لانگ، فردی تحت عمل جراحی بدون درد با بیهوشی قرار گرفت. اما لانگ نتایج کشف خود را تا قبل از سال ۱۸۴۹ ارائه نکرد. در ۱۶ اکتبر سال ۱۸۴۶ دربوستون دندانپزشک ویلیام مورتون در نمایشی از اتر به صورت موفقیتآمیز برای دانشجوی پزشکی در بیمارستان عمومی ماساچوست استفاده کرد.
مورتون که از تلاشهای قبلیکرافورد لانگ بیاطلاع بود، برای نشان دادن تکنیک عمل بدون درد به بیمارستان عمومی ماساچوست دعوت شد.
پس از معرفی بیهوشی ابداعی توسط مورتون، جراحی بنام جان کالینز وارن تصمیم گرفت یک تومور را از داخل گردن ادوارد گیلبرت ابوت تحت بیهوشی خارج کند، این اتفاق در آمفی تئاتر جراحی اتفاق افتاد که در حال حاضر به آن «گنبد اتر» میگویند.
جان کالینز وارن که قبلاً به این روش شک داشت تحت تأثیر قرار گرفت و گفت ” آقایان این فریب نیست“. الیور وندل هلمز در طی نامهای به مورتون پیشنهاد داد که این روش را بیهوشی و داروهای این روند را بیهوشکننده بنامند
مورتون تلاش کرد ماهیت ماده بیهوشی خود را مخفی کند و آن را به فراموشی عمیق نسبت میداد. وی موفق به دریافت گواهی ثبت اختراع برای دستگاه بخور اتر ابداعی خود شد. البته هیچ گونه خبری در مورد بیهوشی موفقیتآمیزی که انجام داد تا قبل از سال ۱۸۴۶ منتشر نشد.
جراحان معروفی در اروپا از جمله یوهان فریدریش دیفنباخ، نیکولای پیرگو و جیمز سیم به سرعت تعداد زیادی جراحی را با بیهوشی اتر آغاز کردند. اسکات در تاریخ ۱۹ دسامبر ۱۸۴۶ در درمانگاه سلطنتی دامفریز از اتر در حین عمل جراحی استفاده کرد.
گاز دی نیتروژن مونوکسید داروی دیگری است که در بیهوشی کاربرد دارد و در سال ۱۷۷۲ توسط دانشمند انگلیسی، جوزف پریستلی، کشف شد. در ابتدا مردم فکر میکردند این گاز همانند سایر گازهای اکسید نیتروژن سمی است و سبب مرگ میشود.
به هرحال، در سال ۱۷۹۹ شیمیدان و مخترع، همفری دیوی، تصمیم گرفت این گاز را روی خودش امتحان کند تا خواص آن را کشف کند. او متوجه شد پس از استفاده از این گاز دچار خنده میشود، به همین دلیل او نام گاز خنده را بر روی دی نیتروژن مونوکسید قرار داد. همفری دیوی در مورد خواص بیهوشی این گاز نوشت، اما کسی به حرفهای او توجه نکرد.
هوراس ولز اولین نمایش عمومی بیهوشی استنشاقی را در بیمارستان عمومی ماساچوست دربوستون در سال ۱۸۴۵ اجرا کرد که به دلیل استفاده نادرست از دی نیتروژن مونوکسید ناموفق بود و بیمار از درد گریه کرد.
اولین استفاده از بیهوشی در نیمکره جنوبی در اکتبر ۱۸۴۶ در لانسستون، تاسمانی انجام شد.
کلروفرم توسط پزشک آمریکایی ساموئل گاتری در سال ۱۸۳۱ کشف شد، همچنین چندماه بعد مستقلاً توسط اوژن سوبرین و یوستوس فون لیبیش در آلمان کشف شد.
در سال ۱۸۳۴ ژان باتیست آندره دوما کلروفرم را نامگذاری و از نظر شیمیایی توصیف کرد. خواص این ماده بیهوشی در اوایل سال ۱۸۴۷ توسط جین پیر فلورنس مورد توجه قرار گرفت. در تاریخ ۴ نوامبر ۱۸۴۷، زمانی که جیمز یانگ سیمپسون در حال مطالعه گسترده بر روی ترکیبات آلی بود، متوجه اثرات بیهوشی کلروفرم گشت.
استفاده از کلروفرم به سرعت گسترش پیدا کرد و زمانی که جان اسنو در هنگام تولد شاهزاده لئوپلد از این دارو برای بیهوشی ملکه ویکتوریا استفاده کرد و توانست مجوز سلطنتی استفاده از این دارو را در سال ۱۸۵۳ دریافت کند.
در انگلستان اتر به دلیل ایجاد تهوع و استفراغ شدید و قابلیت اشتعال با کلروفرم جایگزین شد. متأسفانه به رغم اینکه اتر قابلیت اشتعالپذیری و انفجار داشت، کلروفرم هم امن نبود، به ویژه زمانی که توسط یک فرد آموزش ندیده استفاده میشد.
اولین مورد مرگ به دلیل استفاده از کلروفرم در تاریخ ۲۸ ژانویه ۱۸۴۸ ثبت شد، زمانی که هانا گرینر برای خارج کردن ناخن پا تحت بیهوشی با این دارو قرار گرفت .
از بین داروهای بیهوشی استنشاقی معروف، فقط گاز دی نیتروژن مونوکسید همچنان و بهطور گسترده در حال استفاده در بیهوشی است و اتر و کلروفرم با داروهای امنتر و گاهی گرانتر جایگزین شدند.
جان اسنو در سال ۱۸۴۸ مقالهای در مورد میل شدید به خواب با استنشاق بخارات در مجله پزشکی لندن منتشر کرد. وی به ساخت و تولید وسایل و تجهیزات مورد نیاز برای مدیریت داروهای بیهوشی استنشاقی در بیهوشی پرداخت که امروزه به نام ماشین بیهوشی شناخته میشود.
کارشناسی هوشبری در ایران
دوره کارشناسی هوشبری یکی از دورههای آموزش عالی (از شاخههای پیراپزشکی) است و هدف آن تربیت نیروی انسانی کارآمدی است که هر ۱ یا ۲ نفر از آنها بتوانند به عنوان دستیار و زیر نظر یک متخصص بیهوشی در یک بخش اتاق عمل انجام وظیفه نمایند
